Rein Swart: Woyzeck in de Toneelschuur in Haarlem

“De jonge regisseuse Liliane Brakema heft fantastisch werk afgeleverd”

Vitaal pleidooi voor meer sociale cohesie in een tijd van hyperindividualisme

De negentiende jongerenvoorstelling in de Toneelschuur neemt de roman Woyzeck van George Büchner uit 1837 als uitgangspunt voor een stuk over de aard van de mens, die volgens Büchner niet bepaald een aangenaam wezen is, maar geleid wordt door zelfzuchtige doelen en lak heeft aan de medemens. Twee eeuwen later is er nog weinig veranderd. De noodzaak daarover na te denken is nog steeds urgent, zoals PSV supporters afgelopen dinsdag in Madrid lieten zien. De dertien jongeren uit Haarlem en omgeving die Starring #19: Woyzeck spelen, vertolken de boodschap voor meer sociale cohesie in een tijd van hyperindividualisme met veel vitale energie van een Brechtiaans karakter en zonder moralisme.

Het decor waarin de stellage-achtige vormen, overheersen doet denken aan een opbouw van een circusachtige toestand. De personen die al voor de voorstelling aan de rand van de speelvloer hebben plaatsgenomen, stellen zich voor, nadat een van hen de taak op zich heeft genomen om het motto van het stuk naar voren te brengen: wat is de mens meer dan stof, zand, drek? Hij wil zich daaraan ontworstelen en stelt zich ten doel om soldaat te worden. Vervolgens voegen de anderen daar, naast hun voornaam, hun eigen levensideaal aan toe.

In het vervolg zien we iedereen tegelijk bezig met de eigen beroepsuitoefening. De grimeuse schminkt, de presentatoren annex goochelaars oefenen trucs, de danseres doet haar pasjes, de twee soldaten heffen gewichten en drinken zich lam, de sociologe gaat geheel op in haar onderzoek, de hysterisch lachende garnizoenskapitein wast zijn handen in onschuld, de dokter aast naar eer. Door de grote concentratie waarmee ze dat doen, ontstaat steeds meer spanning. De herhaalde bewegingen, zoals van de kapitein die de hoofden van de twee soldaten pompend op en neer beweegt, de beklemmende muziekklanken en de mooie belichting dragen hier sterk aan bij.

Kern van deze Woyzeck – vertaald door Janine Brogt – is de relatie tussen de wispelturige Marie en de plichtsgetrouwe, overijverige Woyzeck. Ze hebben een baby die een ongelukje was, maar die Marie een welkom doel in het leven geeft, net als Woyzeck. Deze doet zich best om het gezin in leven te houden door laag betaald werk te verrichten voor de kapitein en daarnaast verhuurt hij zichzelf voor geld aan een medisch wetenschapper, die een rantsoen van erwten op hem uittest. Marie zit thuis, weet niet goed wat ze moet, speldt zich heel symbolisch steeds meer rode ballonnen op de borst en verliest zich aan een mooie soldaat die hoger in rang is.

Het lijkt niet toevallig dat Woyzeck wordt gespeeld door Mohammed el Masbahi, die graag verder wil in het theater. Hij is zeer geschikt om het grote verantwoordelijkheidsgevoel van de hoofdpersoon en diens emotioneel onvermogen voor zijn rekening te nemen. Eerst al uit zich dat in een paniekervaring, die Woyzeck deelt met zijn neurotisch handelende maat Andres (Louky van Eijkelenburg). Steeds meer komt hij door deze karaktereigenschappen met zichzelf in aanvaring en wordt Marie (Emma Blad) daarvan tenslotte de dupe. De vraag wat de mens is, wordt door hem in zijn gewetensnood op indringende wijze verwoord.

Dat geldt ook voor een van de presentatoren (Vera van Kessel), die tegen het einde van de voorstelling, met de zaallichten aan, een bewogen pleitrede houdt voor meer sociale betrokkenheid, maar zich meteen afvraagt of zij daar zelf nog wel daar toe in staat is. Haar pleidooi wordt ondersteund door de sociologe (Suze Westervoorde) die meegesleurd is in de drukke wereld en niet weet of er nog iets anders bestaat dan rennen als een kip zonder kop van hot naar haar, zoals de dokter (Elsa Lubbers) mooi laat zien met haar geijsbeer en haar zucht naar roem of Andres die tenslotte bezwijkt onder de groepsdruk.

De jonge regisseuse Liliane Brakema heeft fantastisch werk afgeleverd om deze dertien individuen tot een collectief te smeden. De kracht daarvan komt tot uiting in een vitale performance, zoals bijvoorbeeld tijdens het gezamenlijk heffen van de gebalde vuist als een protest tegen de gang van zaken, ook al lijkt die zich alleen nog tegen het slachtoffer te keren. Wat dat betreft is er voor de mensheid als neurotische diersoort nog een lange weg op het vlak van bewustwording te gaan.

Hier meer informatie, blogs van de acteurs, foto’s en daartussendoor ook nog een trailer op de site van de Toneelschuur.

Bron: Allerhande, maar vooral literatuur